Mandespråk er ei språkgruppe som blir snakka i 15 land i Vest-Afrika. Dei utgjer truleg ei grein av niger-kongospråka. Ein stor del av innbyggjarane i Mali, Elfenbeinskysten, Guinea, Sierra Leone og Liberia snakkar mandespråk. Det finst òg mange talarar i Burkina Faso, Senegal, Gambia og Guinea Bissau – og mindre grupper i Mauritania, Benin, Togo, Niger, Nigeria og Ghana.
mandespråk
Den geografiske utbreiinga til mandespråka. I landa som er farga raudt, snakkar eit fleirtal av innbyggjarane mandespråk. I landa som er farga oransje, talar eit relativt stort mindretal mandespråk. I land som er farga gult, finst det mindre grupper som talar mandespråk, i område som ligg nær dei raude og oransje områda.
Mandespråka i tal
Omtrent 30 millionar menneske har eit mandespråk som førstespråk (morsmål), og over 20 millionare har eit mandespråk som andrespråk.
Talet på mandespråk er noko usikkert. Oppslagsverket Ethnologue oppgir 76, mens andre kjelder har lågare tal, heilt ned i 30. Variasjonen kjem av det uklare skiljet mellom språk og dialekt.
Desse 11 språka har over éin milion førstespråkstalarar (landet som har flest talarar av eit språk, står fremst i parentesen):
- bambara – 4,2 millionar (Mali, Elfenbeinskysten, Niger, Gambia, Mauritania, Senegal)
- maninka – 3,7 millionar (Guinea, Mali, Sierra Leone, Liberia)
- djula – 2,6 millionar (Elfenbeinskysten, Burkina Faso, Mali)
- mende – 2,5 millionar (Sierra Leone, Liberia)
- susu – 2,4 millionar (Guinea, Sierra Leone, Guinea-Bissau, Senegal)
- soninke – 2,3 millionar (Mali, Guinea, Mauritania, Senegal)
- vest-maninkakan – 2,2 millionar (Senegal, Gambia, Mali)
- mandinka – 2,1 millionar (Senegal, Gambia, Guinea-Bissau)
- dan – 1,6 millionar (Elfenbeinskysten, Guinea, Liberia)
- kpelle – 1,4 millionar (Liberia, Guinea)
- bisa – 1 million (Burkina Faso, Ghana, Togo, Elfenbeinskysten)
Særdrag ved mandespråka
Fonologi
Tabell 1. Konsontane i urmande, etter David J. Dwyer (1989).
Ordet i mandespråka har typisk strukturen KVKV (K = konsonant, V = vokal), ofte med to like vokalar. Nokre eksempel frå bambara er
- mùru 'kniv'
- sìgi 'setje seg'
- túlu 'olje'
- dùgu 'landsby'
Talet på vokalfonem varierer ein del, men sjuvokalsystemet /i e ɛ a ɔ o u/ er vanleg, ofte med eit skilje mellom korte og lange vokalar og mellom orale og nasale vokalar.
I ord med strukturen KVKV kan alle konsonantane stå fremst, mens det som regel berre er sonorantar (nasalar, likvidar, approksimantar, halvvokalar) som kan stå mellom vokalane. Dwyer (1989) føreslår konsonantane i Tabell 1 for urmande, urspråket som ein rekner at dei moderne mandespråka stammar frå.
Alle mandespråk er tonespråk, og dei fleste skil mellom ein høg og ein låg tone. I døma ovanfor frå bambara er høg tone merkt med akutt (´), mens låg tone er umerkt.
Grammatikk
Mandespråka kan danne nye ord med avleiing og ved å lage enkeltord av frasar og setningar. Eksempel frå bambara:
- mùru 'kniv' → mùrunin 'liten kniv'
- bɔ́nɔ́gɔ́lá 'utvikling', bokstavleg 'gå ut frå skitenskap':
- bɔ́ 'gå ut'
- nɔ́gɔ́ 'skitenskap'
- lá 'frå'
Mandespråka manglar fullstendig dei store nominalklassesystema som er typiske i andre greiner av niger-kongospråka. Det finst i det heile relativt lite ordbøying.
I bambara blir substantivet berre bøygt i tal (numerus) og binding (bestemtheit), som i desse eksempla, der bunden form endar på ein fallande tone og fleirtal er uttrykt med /u/, skriven w:
- muso /mùsò/ 'kvinne'
- muso /mùsô/ 'kvinna'
- musow /mùsòù/ 'kvinner'
- musow /mùsóù/ 'kvinnene'
I språket maukakan (mahou) blir både binding og tal uttrykte med klitiske småord:
- / jíː lɔ́ / 'eit tre'
- /jíː ô/ 'treet'
- / jíː lú / '(nokre) tre'
- / jíː ó lù / 'trea'
I ein nomenfrase står possessive ledd føre overleddet (kjernen), mens andre attributtar står etter.
Verbet blir stort sett ikkje bøygt, og tempus, aspekt og modus er uttrykte med ein tempus-aspekt-modus-markør (TAM) som står rett etter subjektet og føre eit eventuelt objekt, som i desse setningane frå bambara og maukakan:
| bambara | subjekt | TAM | objekt | verb |
|---|---|---|---|---|
| Hawa | yé | jɛ́gɛ́ | sàn | |
| Hawa | perfektiv | fisk | kjøpe | |
| 'Hawa kjøpte fisk' |
| maukakan | subjekt | TAM | objekt | verb |
| / músà | ↑wɛ́ː | ↑sǒ nìn nìnsì | ↑sá / | |
| Moussa | perfektum | hest og ku | kjøpe | |
| 'Moussa har kjøpt ein hest og ei ku' |
Klassifisering
Ekstern
Beskrivingar av einskilde mandespråk byrja tidleg på 1800-talet, men det var den franske etnografen og språkforskaren Maurice Delafosse (1870–1926) som i Essai de manuel pratique de la langue mande ou mandingue (1901) etablerte mandespråka som ein eigen språkfamilie. Westermann (1927) inkluderte mandespråka i ein språkfamilie han kalla vestlege sudanspråk, mens Greenberg (1963) rekna mandespråka som ei grein av niger-kongospråka.
Mandespråka skil seg frå alle andre niger-kongospråk ved å ikkje ha nokon spor etter nominalklassesystem, og ikkje alle er samde om at mandespråka i det heile er niger-kongospråk, mellom anna Westermann & Bryan (1952) og Mukarovsky (1968, 1976/77).
Intern
Også den interne klassifiseringa har vore omstridd. Schreiber (2020) presenterer følgjande inndeling – her i ei litt forenkla utgåve, med nokre få språk nemnde i kvar undergruppe:
- aust-mande
- niger-volta / austleg aust-mande (bisa, samo, boko, busa, kyanga, shanga)
- mani-bandama / sørleg aust-mande (guro, yaure, tura, dan, mano, mwan)
- vest-mande
- nordvest-mande (bobo, soninke, bozo)
- sentral-sørvest-mande (susu, yalunka)
- sentral-mande (jeri, jogo, vai, mokole, manding)
- sørvest-mande (mende, loko, kpelle)
Les meir i Store norske leksikon
Litteratur
Brennsæter, Olav 2024. A tonology of Mahou. Master's thesis. Oslo: Department of Linguistics and Scandinavian Studies.
- Delafosse, Maurice 1901. Essai de manuel pratique de la langue mande ou mandingue. Paris: Leroux.
- Dumestre, Gérard 2003. Grammaire fondamentale du bambara. Paris: Karthala.
- Dwyer, David j. 1989. Mande. Kapittel 2 i The Niger-Congo Languages: A classification and description of Africaʼs largest language family. J. Bendor-Samuel & R. L. Hartell (eds.). Lanham, MD, New York, and London: University Press of America.
- Greenberg, Joseph H. 1963. The Languages of Africa. Bloomington, IN: Indiana University; The Hague: Mouton.
- Mukarovsky, Hans G. 1968. Zur Stellung der Mandesprachen. Anthropos 61: 679–88.
- Mukarovsky, Hans G. 1976/77. A study of Western Nigritic. Volume 1–2. Wien: Institut für Ägyptologie.
- Schreiber, Henning 2020. Mande. Kapittel 11 i The Oxford Handbook of African Language, Rainer Vossen (ed.), Gerrit J. Dimmendaal (ed.). Oxford: Oxford University Press.
- Steinthal, Heymann 1867. Die Mande-Negersprachen, psychologisch und phonetisch Betrachtet. Berlin: Fred. Dümmler's Verlagsbuchhandlung. Harrwitz und Gossmann.
- Westermann, Diedrich 1927. Die westlichen Sudansprachen und ihre Beziehungen zum Bantu. Berlin: de Gruyter.
- Westermann, D., and Bryan, M. A. (1952). Languages of West Africa. London, New York, and Toronto: Oxford University Press.
Kommentarar
Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.
Du må vere logga inn for å kommentere.